Z cyklu Poznajemy zbiory Regionalnej Izby Pamięci w Wysokiem
Odwiedzając Regionalną Izbę Pamięci w Wysokiem, od jesieni 2021 r. zwiedzamy również stojące obok niej wiejskie budynki, w tym okazałą stodołę. Jak opowiada Pani Wanda Szpuga – Kustosz Izby – „Każdy gospodarz miał stodołę”. Zgromadzono tu narzędzia i maszyny niezbędne w jego pracy na polu. Ekspozycję otwierają te używane do przygotowania ziemi do zasiewów i zasadzeń. Jak tłumaczy Pani Wanda „Rodzaj wykonywanych na roli prac zależał od tego, co już zrobiło się jesienią. Gospodarz musiał wyjść w pole, aby ziemię zaorać lub zagrajberować. Trzeba było zaplanować, gdzie zostanie posiane żyto, pszenica, a gdzie będą posadzone ziemniaki. Po to mierzyło się pole”. Jak wyglądały te prace? W wyobrażeniu jak one przebiegały pomagają nam zgromadzone w stodole narzędzia. Zobaczymy tu metalowy, jednoskibowy pług konny. Do jego zadań należało kruszenie, spulchnianie, odwracanie i mieszanie gleby, czyli najważniejsze zabiegi przygotowujące teren pod uprawę. Kolejne narzędzie wyglądające jak metalowa rama z metalowymi, wygiętymi zębami zwanymi też pazurami, to sprężynowy kultywator konny nazywany potocznie też grajberem konnym. Służył on do skruszenia, przemieszania i spulchnienia gleby, bez potrzeby jej przeorywania i odwracania. Czynności te nazywamy kultywatorowaniem pola lub grajberowaniem – chociaż to określenie wydaje się być bardziej potoczne. Kultywatora (grajberu) używano łącznie z innymi narzędziami, które dobrze rozdrabniały rolę i wyrównywały jej powierzchnię. Idealnie pasowały do tej czynności brony. Zobaczymy je zawieszone na ścianie stodoły. Wyglądają jak kratownice z drewnianych listew z nabijanymi stalowymi zębami. To brony żebrowe. Były ciągnione przez konie pojedynczo lub po dwie. Brony stosowano najczęściej po orce (do rozdrabniania roli) lub po zasiewie, w celu przykrycia materiału siewnego cienką warstwą rozdrobnionej gleby. Ale także służyły do usuwania kłączy i rozłogów chwastów. Aż trudno uwierzyć, że historia tego narzędzia wywodzi się od prabrony, tzw. brony gałęziowej, czyli wiązki chrustu lub wierzchołka drzewa ciągnionych przez człowieka.
Wiosna jest porą, kiedy rolnicy siali i sadzili rośliny jare – oczywiście tak jest i teraz.
Są to rośliny uprawne, jednoroczne, których cały cykl rozwojowy zachodzi w jednym okresie wegetacyjnym. Do kwitnienia nie potrzebują okresu niskich temperatur (jaryzacji). Są to np. zboża jare jak m.in. pszenica jara, żyto jare, owies oraz inne rośliny jak ziemniaki, kukurydza zwyczajna, marchew, gryka zwyczajna, gorczyca i inne. Pole dzielono na części, na których planowano zasadzenia i zasiewy, a do pomiarów używano fajtaków. Pomiary następowały jeszcze przed wyrobieniem pola. Zbiory eksponatów w Wysokiem zawierają fajtaki metrowe i dwumetrowe. Jeden z nich był niegdyś własnością PZU. Wyglądają jak dużych rozmiarów cyrkle. Składają się z dwóch drewnianych nóg, połączonych u góry, gdzie w większości eksponatów znajduje się drewniana rączka. Przyrządy wykonane przez specjalistów miały regulowany rozstaw nóżek o zakończeniach w postaci metalowych kolców. Te wykonane bezpośrednio w gospodarstwach na własny, prywatny użytek były prostsze, odmierzały 1 lub 2 metry, a drewniane nóżki jedynie zaciosywano u dołu w szpic. Nazwa „fajtak” dla tego przyrządu mierniczego jest charakterystyczna dla Lubelszczyzny. W innych regionach używano także takich określeń jak kroczek i krokiewka.
Do siania niezbędne były pojemniki. Opowiadając Pani Wanda wskazuje metalowy pojemnik przypominający misę ze sznurkami przeplecionymi przez otwory w ściankach jako uchwyty – to siwka na nawóz. Powyżej – drewniana siwka na zboże, o elipsowatym kształcie, również z uchwytami ze sznurka. Nawozu i zboża wsypywało się tyle, ile zdołało się unieść. „W biedniejszych domach to zboże siało się z płachty. Płachtę zaczepiało się na siebie, związywało z tyłu i z płachty się siało” – opowiada Pani Kustosz – „Natomiast na ogrodzie, to dużo sadziło się ręcznie. Małą motyczkę używano przy sianiu grochu, bobu. Robiło się dołek, wrzucało się nasiono, zamiast wałowania grządki, przydeptywało się je nogą. Grządki były wcześniej przygotowane. W niektórych gospodarstwach robiło się grządki wyższe, a w niektórych sadziło się na równo. W czasie suszy wyższe grządki wysychały, dlatego później siano wszystko na płask”. Wśród zachowanych narzędzi – w stodole – znajdziemy małe motyczki z ostrzem w kształcie serca i trójkąta. Idealnie sprawdzały się przy kopaniu dołków, spulchnianiu gleby, rozbijaniu brył, czy odchwaszczaniu. I tak np. jak mówi Pani Wanda „ … groch siano w wigilię świętego Stanisława (wspomnienie 8 maja), wrzucając do dołka dwa ziarenka, aby wzeszedł dopiero po zimnej Zośce (15 maja). Siejąc bób wystarczy wrzucać tylko jedno ziarnko, tylko należy to robić gęściej – co 10 cm w rządku. Siejąc kukurydzę w każdym dołku musimy umieścić 2-3 nasiona. Zimna za to nie boi się kapusta”. Warzywa czułe na zimno starano się wysadzać po zimnych ogrodnikach (12 – 14 maja), gdyż wtedy bywają jeszcze silne przymrozki. Powiadano „Nie śpiesz się z grzędami przed ogrodnikami”. Tak też i dziś zalecają doświadczeni ogrodnicy. Druga połowa maja jest dobrym czasem na zasianie np. fasoli, bazylii czy lubczyku.
Wśród narzędzi stoi mały ręczny siewnik z lat pięćdziesiątych. Pani Kustosz wyjaśnia: „Wysiewało się nim małe nasiona jak np. maku, marchewki, pietruszki, buraków. Czasem jeszcze nasiona mieszało się z piaskiem”.
Przyglądając się zgromadzonym narzędziom widzimy jak ewoluowały do obecnych czasów. Wciąż używa się pługów, kultywatorów, siewników i bron – jednak są to obecnie nowoczesne urządzenia bardziej nazwą niż wyglądem nawiązujące do tych, które oglądamy wśród zbiorów w Wysokiem. Nadal jednak możemy zakupić w sklepach ogrodniczych niemal identyczne motyczki, ręczne siewniki taczkowe i ręczne plastikowe lub metalowe siewniki w formie mis nazywane „siewkami”.
Magda Misztal
Gminny Ośrodek Kultury Gminy Zamość z/s w Wysokiem
Bibliografia:
1. Rozmowy z Panią Wandą Szpugą – opiekunem Regionalnej Izby Pamięci w Wysokiem.
2. Magdziakowa A., Rok obrzędowy mojego regionu, Stowarzyszenie Twórców Ludowych, Lublin
2003.
3. Główne rodzaje pługów i ich zastosowanie [online], Polska, Agromarket Jaryszki, [dostęp: 17.05.2022]. Dostępny w internecie: https://www.agromarket.pl/blog/blog/glowne-rodzaje-plugow-zastosowanie/
4. kalendarzROLNIKOW.PL[online], Polska, [dostęp: 17.05.2022]. Dostępny w internecie:https://www.kalendarzrolnikow.pl/3916/kiedy-nalezy-uzywac-kultywatora-na-polu-uprawnym-rodzaje-kultywatorow
5. Brona [online], Polska, Wynalazki i odkrycia, [dostęp: 17.05.2022]. Dostępny w internecie: https://wynalazki.andrej.edu.pl/index.php/wynalazki/11-b/55-brona
6. Rośliny jare [online], Wikipedia Wolna Encyklopedia, [dostęp: 17.05.2022]. Dostępny w internecie: https://pl.wikipedia.org/wiki/Ro%C5%9Bliny_jare
7. Muzeum Mełgiew [online], Polska, [dostęp: 17.05.2022]. Dostępny w internecie: http://www.muzeummelgiew.pl
