Konstytucja 3-go maja 1791 r.

230 lat temu, Sejm Czteroletni przyjął ustawę rządową, która przeszła do historii jako Konstytucja 3-go maja. Nie było głosowania, ustawę przyjęto przez aklamację – to jeden ze sposobów przyjęcia wniosku w demokratycznych organach władzy ustawodawczej, gdy zostaje on zaakceptowany jednomyślnie przez całe zgromadzenie bez organizowania głosowania (poparcie można okazywać oklaskami, okrzykami lub skandowaniem haseł). Niestety, Konstytucja 3-majowa obowiązywała krótko, ale weszła na trwałe do historii narodu polskiego, pełniąc rolę nośnika idei niepodległościowej w latach niewoli.

XVIII wiek należy do bardziej zasmucających w dziejach polskiego narodu. Kraj pogrążał się w chaosie i anarchii. Upadał autorytet władców z dynastii saskiej, Polska stała się wtedy protektoratem Rosji, w zamian za m.in. wieczystą gwarancję wolność i bezpieczeństwa kraju. Za tymi frazesami kryła się brutalna dominacja polityczna. Sejmy były zrywane, kraj pogrążał się w chaosie i anarchii. Słabe wojsko nie potrafiło przeciwstawić się przeciwnikom, a armie obcych potęg, Rosji, Prus i Austrii, bez przeszkód przemierzały kraj. W 1772 r. Rzeczpospolita stała się ich łupem – nastąpił pierwszy rozbiór Polski. Nieświadoma zagrożenia szlachta, utożsamiana z hulaszczym stylem życia, obudziła się bez jednego wystrzału pod obcym panowaniem. Każde z mocarstw zaborczych zgodnie wzięło dla siebie odpowiedni kęs polskiego terytorium. Nikt w Europie oficjalnie nie zaprotestował. W panującej opinii Polska stojąca nierządem sama zasłużyła na taki los. Jednak I rozbiór Polski wpłynął na zmianę sposobu myślenia o reformach państwa. Sejm rozbiorowy, poza wydaniem zgody na rozbiór, stworzył też Komisję Edukacji Narodowej, z którą byli związani późniejsi najważniejsi twórcy Konstytucji 3-go Maja. Również inne inicjatywy z początkowego okresu panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, jak m.in. założenie Szkoły Rycerskiej, były podstawami do starań o odzyskanie suwerenności. Ideą przyświecającą powstaniu szkoły było motto „edukacja społeczeństwa przez edukację jednostki”. Sejm rozbiorowy na żądanie Rosji utworzył też Radę Nieustającą, której celem było ograniczanie władzy królewskiej i zniweczenie planów głębokich reform.
16 sierpnia 1787 r. Turcja wypowiedziała wojnę Rosji. Carycę Katarzynę II wsparła Austria, a Prusy miały z kolei zobowiązania traktatowe wobec Turcji i naciskały Austrię do wycofania się z wojny. Tę skomplikowaną sytuację postanowił wykorzystać polski król do wzmocnienia swojej władzy i niezależności od carycy Katarzyny II. Zwołany w 1788 r. Sejm miał zatwierdzić sojusz polsko-rosyjski i włączenie się do wojny z Turcją, ale wśród zgromadzonej na Sejmie szlachty zapanowało pragnienie zerwania związków w Rosją. Sejm ten później został nazwany Wielkim lub Czteroletnim. Obradował w Warszawie między 6 października 1788 r., a 29 maja 1792 r. Nazwa „Sejm Wielki” oznacza, że kiedy od jesieni 1790 r., gdy przeprowadzono nowe wybory do izby poselskiej, powołani 2 lata wcześniej posłowie odmówili opuszczenia sali, obrady odbywały się tak naprawdę w podwójnym składzie. Wszelkie decyzje musiały odtąd zapadać większością głosów. Marszałkiem konfederacji koronnej Sejmu Wielkiego został wybrany Stanisława Małachowski.
W Sejmie wyodrębniły się 3 stronnictwa: patriotyczne, skupiające zwolenników reform i niezależności od Rosji, magnackie, skupiające sympatyków dawnego ustroju oraz królewskie, utworzone przez samego króla Stanisława Augusta.
Sejm uchwalił powiększenie armii z ok. 20 tys. do 100 tys. żołnierzy. 19 stycznia 1789 r. zlikwidował prorosyjską Radę Nieustająca, argumentując, że jest to obce ciało w systemie władzy Rzeczypospolitej, a właściwa władza powinna należeć do Sejmu, który powinien być stały lub zawsze gotowy do zebrania się. Pod koniec kolejnego roku ulicami stolicy przeszła kilkutysięczna tzw. czarna procesja mieszczan, żądających zrównania w niektórych prawach ze szlachtą.
Od grudnia 1790 r. w tajemnicy spotykali się najważniejsi przedstawiciele obozu reformatorskiego. Należeli do nich m.in. Stanisław Małachowski, Hugo Kołłątaj, Juliana Ursyn Niemcewicz, Ignacy Potocki, Tadeusz Matuszewicz. Z czasem ich grupa liczyła 60 osób cieszących się poparciem króla. Ich celem było nadanie kształtu reformom państwa. Wiosną 1791 r. ukończono projekt ustawy rządowej, czyli konstytucji państwa. Trzeba go było teraz uchwalić w Sejmie. Wybrano dzień 3 maja, kiedy wielu posłów opozycji nie powróciło jeszcze z wielkanocnego urlopu, dlatego możliwa stała się aklamacja z pominięciem głosowania. Konstytucję uchwalono na Zamku Królewskim. W czasie ogłaszania projektu w sali obrad przebywało 182 spośród 500 posłów, tj. niespełna 37% składu Sejmu. Król Stanisław August Poniatowski zabierał głos 3 razy. Wskazywał pilną konieczność naprawienia dawnego ustroju. W końcu, gdy podniósł rękę na znak chęci zabrania głosu po raz czwarty, odebrano ten gest omyłkowo jako wezwanie do przyjęcia projektu przez aklamację, co rzeczywiście w następstwie tego nieporozumienia nastąpiło. Odezwały się wtedy okrzyki „Wiwat król! Wiwat Konstytucja! ”. W tym samym czasie przed Zamkiem Królewskim, obstawionym przez dowodzone przez księcia Józefa Poniatowskiego oddziały garnizonu warszawskiego, gromadził się rozentuzjazmowany tłum. Posłowie i zwolennicy ustawy zasadniczej złożyli przysięgę i udali się do katedry na uroczyste nabożeństwo z tej okazji.

Do najważniejszych zmian w prawie jakie wprowadzała Konstytucja 3-majowa należą:

• Wprowadzenie trójpodziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.
• Ograniczenie immunitetów prawnych oraz przywilejów szlachty zagrodowej, tzw. gołoty (miało to zapobiegać możliwości przekupstwa biednego szlachcica przez agentów obcego państwa, w tym kupowania głosów sejmowych).
• Potwierdzenie przywilejów mieszczańskich (odtąd mieszczanie mieli prawo do bezpieczeństwa osobistego, posiadania majątków ziemskich, zajmowania stanowisk oficerskich i w administracji publicznej, a także prawo nabywania szlachectwa). Miasta miały prawo do wysłania na Sejm 24-ech plenipotentów jako swoich przedstawicieli, którzy mieli głos w sprawach dotyczących miast.
• Akt ten obejmował pospólstwo opieką prawną i administracji rządowej.
• Zniesienie takich „narzędzi władzy szlacheckiej”, jak liberum veto, konfederacje, sejm skonfederowany oraz ograniczenie prawa sejmików ziemskich.
• W dniu ustanowienia Konstytucji 3-go maja przestała istnieć Rzeczpospolita Obojga Narodów, a w jej miejsce powołano Rzeczpospolitą Polską.
• Zniesienie wolnej elekcji na rzecz dziedziczenia korony królewskiej, którą po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego miał przejąć władca z dynastii Wettynów, do której sam należał.
• Wprowadzono stałą armię, której liczebność miała sięgać 100 tys. żołnierzy, oraz ustanowiono podatki w wysokości 10% dla szlachty i 20% dla duchowieństwa, a gołota, mieszczanie i chłopi byli zwolnieni z podatku.
• Katolicyzm został uznany za religię panującą, jednocześnie zapewniono swobodę wyznań (chociaż apostazja, czyli „wyjście z kościoła”, wciąż pozostawała przestępstwem).
• Sejm miał być zwoływany co 2 lata.
• Aby Konstytucja była zawsze aktualna, co 25 lat miał się zbierać Sejm Konstytucyjny, który mógłby poprawiać zapisy konstytucji.

Funkcję wykonawczą miał sprawować król wraz z rządem, zwany Strażą Praw, która odpowiadała przed Sejmem. Rząd tworzyli prymas oraz ministrowie policji, pieczęci (spraw wewnętrznych), skarbu, wojny i spraw zagranicznych. Król mógł powoływać ministrów, senatorów, biskupów, oficerów i urzędników. Podczas wojny był wodzem naczelnym armii. Akty prawne wydawane przez króla wymagały kontrasygnaty ministra. Utrzymano zasadę mówiącą, że król „nic sam przez się nie czyniący, za nic w odpowiedzi narodowi być nie może”. Rolę sądowniczą w państwie powierzano niezależnym trybunałom, a sądownictwo miało być zreformowane.
Rok po uchwaleniu Konstytucji, Sejm Wielki nadal obradował. Uchwalał kolejne ustawy budujące nowy ustrój. Nie dostrzegano żadnych niepokojących ruchów przeciwników wewnętrznych ani Rosji. 3-go maja 1792 r. król w sąsiedztwie Łazienek warszawskich wmurował kamień węgielny pod budowę Świątyni Opatrzności Bożej, mającej być wotum za uchwalenie Konstytucji.
Jednak próba wprowadzenia Konstytucji w życie nie powiodła się. Obóz magnacki, przeciwny reformom, zawiązał w Petersburgu porozumienie z carycą Katarzyną II (27.04.1792 r.), organizując konfederację, skierowaną przeciwko polskiemu królowi, Konstytucji i reformom. Manifest konfederacji ogłoszono 14 maja 1792 r. w miasteczku Targowica. Przewodzili jej magnaci kresowi: Szczęsny Potocki, Franciszek Ksawery Branicki, Seweryn Rzewuski, Szymon Kossakowski. Cel, jaki im przyświecał, to przywrócenie poprzedniego ustroju Rzeczypospolitej pod hasłami obrony zagrożonej wolności. Chodziło też o przeforsowanie idei podziału Polski na samodzielne prowincje. Konfederaci oficjalnie zwrócili się o pomoc do Rosji, która kilka miesięcy wcześniej zakończyła wojnę z Turcją, mogła więc skierować swoje wojska na Polskę. Katarzyna II wysłała w kierunku Warszawy 97-tysięczną armię, która 18 maja 1972 r. przekroczyła granice RP. Z liczącej 60 tysięcy szabel armii polskiej, tylko 36 tysięcy skierowano do walki. Reszta stanowiła rezerwę lub była w fazie formowania. Ponadto, pruski sojusznik, wcześniej sprytnie prowokujący Polaków podczas obrad Sejmu do wystąpień przeciw Rosji, zdradził, odmawiając pomocy wojskowej, do czego zobowiązywało go zawarte wcześniej przymierze z Rzeczpospolitą. Interwencyjne wojska rosyjskie, zaprawione w boju z Turkami, pobiły niedoświadczone młode Wojsko Polskie, chociaż Polacy pod wodzą ks. Józefa Poniatowskiego i Tadeusza Kościuszki bili się dzielnie i odnieśli kilka lokalnych sukcesów pod Zieleńcami i Dubienką. Warto przypomnieć, że w wyniku zwycięstwa w bitwie pod Zieleńcami, król Stanisław August, dla uczczenia tego sukcesu, ustanowił Order Virtuti Militari – dziś najwyższe polskie odznaczenie wojenne. Jednak sytuacja była beznadziejna. Nie wierząc w możliwość zwycięstwa, polski król podjął rokowania z carycą. 24 lipca 1792 r. król podpisał akt kapitulacji, a dzień później przystąpił do konfederacji targowickiej. Przywódcy patriotycznego stronnictwa reform musieli opuścić ojczyznę. Klęskę Polski przypieczętował II rozbiór kraju, w którym tym razem wzięły udział Rosja i Prusy – 23 stycznia 1793 r. podpisano traktat podziałowy, Katarzyna II i Fryderyk Wilhelmem II triumfowali. Sejm rozbiorowy został zwołany w 1793 r. w Grodnie i uznał II rozbiór Polski. Kraj utracił dostęp do morza i wiele obszarów o wielkim znaczeniu gospodarczym. Polska gospodarka załamała się, ceny żywności poszybowały w górę. Najważniejsi politycy Sejmu Wielkiego i reformatorzy musieli udać się na emigrację pod groźbą aresztowania, represji, a nawet śmierci lub zesłania.
Z potężnego niegdyś państwa pozostały resztki, ale naród zdobył się na jeszcze jeden wysiłek w celu obrony niepodległości. Wybuchło powstanie pod wodzą Tadeusza Kościuszki, bohatera wojny o niepodległość Ameryki. Błyskotliwe sukcesy w 1974 r. były jednak chwilowe. Powstanie Kościuszkowskie upadło w zbrojnych kleszczach Rosji i Prus. Klęska pod Maciejowicami przesądziła sprawę. Zwycięski wódz rosyjski, gen. Suworow, skierował następnie swoje wojska na warszawską Pragę, gdzie doszło do straszliwej rzezi Polaków. Potem na Sybir zesłano 20 tys. powstańców. W 1795 r. Rosja, Austria i Prusy dokonały III rozbioru Polski. Rzeczpospolita zniknęła z map Europy. Król Stanisław August abdykował. Rozpoczęła się bardzo długa droga, pełna heroicznych postaw i epizodów, zanim nasz kraj odzyskał w końcu niepodległość. Konstytucja 3-majowa pozostała symbolem dążenia do odrodzenia narodowego w okresie zaborów. Obchodzono ją do ostatniego rozbioru. Świętowanie 3-go Maja było zakazane we wszystkich zaborach, co nie powstrzymywało Polaków od podejmowania prób publicznych obchodów. Spotykało się to z represjami szczególnie w zaborze rosyjskim. Jednak pamięć o Konstytucji przetrwała, czego dowodem były masowe demonstracje w setną i 125-tą rocznicę jej uchwalenia. Po odzyskaniu niepodległości Święto Konstytucji 3-go maja zostało wznowione. Organizowały je władze państwowe i samorządowe. Stosunek do Święta podzielił jednak polskie partie polityczne. Wpłynęły na to okoliczności przyjęcia przez Sejm ustawy, wprowadzającej to Święto. Kiedy 29 kwietnia 1919 r. socjalistyczny poseł, Ignacy Daszyński, zgłosił projekt uznania 1-go maja za Święto Pracy, Sejm nie zgodził się zająć tym tematem, przyjął za to ustawę zgłoszoną przez centroprawicę o uznaniu dnia 3-go maja Świętem Konstytucji 1791 roku. Na znak protestu posłowie lewicy opuścili salę obrad. Powyższe święta majowe zaczęły ze sobą konkurować, a 3-ci Maja był coraz bardziej postrzegany jako święto prawicowe. W 1924 r. na prośbę polskich biskupów, dla upamiętnienia Konstytucji 3-go Maja, która w swoich założeniach wypełniła część ślubowań króla Jana Kazimierza, papież Pius XI ustanowił 3-ci maja Świętem Matki Bożej Królowej Polski. Tego dnia w Kościołach odprawia się więc uroczyste Msze święte za Ojczyznę.
Przed wybuchem II wojny światowej obchody były okazją do zamanifestowania ofiarności społeczeństwa na rzecz siły zbrojnej państwa, a po kampanii wrześniowej 1939 r. okupanci niemiecki i rosyjski zdelegalizowali to Święto. Po wojnie nowe władze stopniowo marginalizowały Święto Konstytucji 3-majowej na rzecz Święta Pracy 1-go maja i Dnia Zwycięstwa 9-go maja. W styczniu 1951 r. Święto 3-majowe zostało oficjalnie zdelegalizowane przez władze komunistyczne. Wróciło do kalendarza oficjalnych rocznic dopiero po 1989 r., a rok później Sejm ustanowił Święto Narodowe 3-go Maja.

GOK: Magda Misztal

Źródła:

1. Brodecki B, Dzieje Polski, Warszawa 2008.
2. Sejm Wielki (Sejm Czteroletni): WP Opinie [online]. Polska. [dostęp: 29.04.2021]. Dostęp w internecie: https://opinie.wp.pl/sejm-wielki-sejm-czteroletni-6156070996953217c.
3. Konstytucja 3 maja – 1791 r.: Polska Tradycja [online]. Polska. [dostęp: 29.04.2021]. Dostęp w internecie: https://www.polskatradycja.pl/historia-polski/wydarzenia/konstytucja-3-maja.html.
4. Likwidacja Rady Nieustającej: Muzeum Historii Polski [online]. Polska. [dostęp: 29.04.2021]. Dostęp w internecie: https://muzhp.pl/pl/e/1511/likwidacja-rady-nieustajacej.
5. Tradycja obchodów Święta Trzeciego Maja: Archiwum Państwowe, Archiwa Państwowe w Łodzi [online]. Polska. [dostęp: 29.04.2021]. Dostęp w internecie: https://www.lodz.ap.gov.pl/art, 50,tradycja-obchodow-swieta-trzeciego-maja.
6. Ugniewski P. Rzeczpospolita a wybuch wojny rosyjsko-tureckiej w roku 1787: Pasaż Wiedzy Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie [online]. Polska. [dostęp: 29.04.2021]. Dostęp w internecie: https://www.wilanow-palac.pl/rzeczpospolita_a_wybuch_wojny_rosyjsko_tureckiej_w_roku_1787.html