Przystanie

PRZYSTANIE EKOLOGICZNE

Dolina Górnej Łabuńki
DSC03952Chroni dolinę największej rzeki Kotliny Zamojskiej. Wchodzi w skład Sieci Ekologicznej Natura 2000. W górnym biegu rzeki ze względu na występujące tu walory przyrodnicze zostały powołane w ramach europejskiego programu dwie ostoje: ostoja ptaków PLB060013 „Dolina Górnej Łabuńki” o powierzchni 1907 ha oraz ostoja siedliskowa PLH0638 „Dolina Łabuńki i Topornicy” o powierzchni 2055 ha. Obszar leży na terenie gmin: Zamość, Łabunie i częściowo miasta Zamościa. Występują tu głównie łąki w różnym stopniu użytkowane gospodarczo lub nieużytkowane. Wśród nich zachowały się frag­menty zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych oraz łąki nizinne i górskie. Łąkom tym towarzyszy bardzo duża populacja „naturowej” rośliny – staroduba łąkowego i wiele gatunków chronionych, m.in. mieczyk dachówkowaty, pełnik europejski, tojad dzióbaty, zimowit je­sienny, kosaciec syberyjski, zerwa kulista oraz storczyki. Ostoja ptaków liczy ponad 220 gatunków ptaków, w tym aż 54 gatunki z Załącznika I Unijnej Dyrektywy Ptasiej, Występuje tu: derkacz i dubelt – gatunki globalnie za­grożone oraz dzięcioł białoszyi. Obecne są tu takie gatunki lęgowe jak: bąk, bączek, błotniak stawowy, zielonka, rycyk i krwawodziób. Podczas migracji pojawiają się w dolinie: nur białodzioby, czapla purpurowa, kormoran mały, łabędź czarnodzioby, hełmiatka, gadożer, orlik grubodzioby, sokół wędrowny, bekasik i brodziec pławny. Dolina Łabuńki to także ważna ostoja dla rzadkich motyli – mo­draszka nausitousa oraz modraszka telejusa i czerwończyka nieparka. Występują tu także: bóbr europejski, wydra i kumak nizinny.

Ostoja roślinności stepowej „Kąty”
Nieco ponad 2 km na północny – zachód od zabudowań wsi Wychody, na wzgórzu nazywanym przez miejscową ludność „końskim garbem” położony jest najcenniejszy na Lubelszczyźnie płat roślinności stepowej. Zajmuje powierzchnię 1,97 ha. Zbocza wzgórza porastają chronione i rzadkie gatunki roślin. Spotykamy tu storczyki: ciemiężycę czarną, len złocisty, zawilca kwiatowego, wisienkę stepową, miłka wiosennego. Znajdują się tu stanowiska pajęcznicy liliowatej wpisanej do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin oraz jako jedyne w Polsce dziurawca wytwornego.

Pomnikowe lipy w Zawadzie
Aleja lipowa w Zawadzie znajduje się przy drodze gminnej biegnącej w stronę Szkoły Podstawowej i Niepublicznego Gimnazjum w Zawadzie. Są tu lipy drobnolistne o obwodach od 200 do 600 cm, robinie akacjowe o obwodach od 80 do 300 cm i kasztanowce białe o obwodach 185 – 280 cm. Aleja stanowiła niegdyś drogę dojazdową do znajdującego się nieco dalej folwarku ordynackiego. Budynek dworu pochodzący z przełomu XIX/XX w. zachował się do dziś.

Rezerwat Hubale
DSC08321Powstał w 1982 r. na gruntach wsi Mokre dla ochrony susła perełkowanego – małego gryzonia z rodziny wiewiórkowatych wpisanego do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. Suseł jest reliktem fauny stepowej występującym w Europie jedynie na Roztoczu i południowym wschodzie Wyżyny Lubelskiej. Jest gryzoniem z rodziny wiewiórkowatych. Jego charakterystyczną cechą są białe plamki na futerku. Osiąga długość ciała od 18 do 23 cm, a masę od 170 do 360 g. Susły prowadzą naziemny tryb życia. Ich domem są nory, na których dnie, na głębokości nawet do 1 m, znajduje się komora gniazdowa, pełniąca funkcje schronienia przed drapieżnikami i miejsca opieki nad młodymi. Samica susła raz w roku rodzi młode, które przez pierwszy miesiąc życia pozostają w gnieździe pod opieką matki. Potem coraz częściej wychodzą z nory. Kiedy nauczą się samodzielnie zdobywać pożywienie (nasiona i rośliny zielne) matka przestaje się nimi opiekować. Temperatura reguluje procesy życiowe susła. Pod koniec września, najpóźniej na początku października, zapada w trwający około 6 miesięcy sen zimowy. Warunkami swobodnego życia susłów są: dostatek pożywienia i szerokie pole obserwacji pozwalające uniknąć ataku drapieżnika. Susłom zagrażają: tchórze stepowe, koty, psy i ptaki drapieżne jak jastrzębie i myszołowy. Zwierzątko jest turystycznym symbolem Gminy Zamość, co rok w Mokrem odbywa się festyn rodzinny „Dzień Susła” zachęcający do ochrony przyrody. Na terenie rezerwatu znajduje się też wczesnośredniowieczne cmentarzysko słowiańskie składające się z 46 kurhanów z VII – IX w.

Roztoczański Park Narodowy
DSC09063Obszar o powierzchni 4933,3 ha gruntów na terenie Gminy Zamość należy do otuliny Roztoczańskiego Parku Narodowego. A sam park swoim terytorium obejmuje południowo-zachodnie ziemie gminy. RPN położony na Roztoczu Środkowym powstał w 1974 r. 93% powierzchni Parku, liczącej 8,5 tys., zajmują lasy. Zróżnicowany krajobraz parku stanowią zalesione wzgórza porozcinane szerokimi piaszczystymi dolinami rzeki Wieprz i strumienia Świerszcz, oraz występujące w jego wschodniej części głębokie wąwozy lessowe. Znajduje się tu ponad 400 drzew pomnikowych. 58% powierzchni leśnej parku zajmuje sosna, 20% jodła (osiągająca 50 m wysokości i 3,5 m obwodu), 15% buk (osiągający 42 m wysokości i 3 m obwodu). Z pozostałych 30 gatunków najliczniej występują: grab, olsza, świerk, dąb, modrzew, osika, lipa, brzoza, jesion, klon. Stwierdzono tu występowanie ponad 750 gatunków roślin, z czego 65 stanowi listę roślin rzadkich, a 45 objęto ochroną ścisłą. Równie bogaty jest świat zwierząt. Występują tu typowe zwierzęta leśne: jeleń, sarna, dzik, wilk, ryś, lis, borsuk, kuna, wydra nad zbiornikami wodnymi, a także nietoperze. Okresowo spotykany jest łoś. Na terenie parku stwierdzono występowanie około 190 gatunków ptaków, z czego 130 ma tu swoje tereny lęgowe. Są wśród nich: orlik krzykliwy, trzmielojad, bocian czarny, dzięcioł białogrzbiety. W 1979 r. przeprowadzono tu introdukcję bobra europejskiego, a w 1982 utworzono ostoję konika polskiego wywodzącego się od dzikiego konia leśnego tarpana, który stał się symbolem Parku. Przez park przebiega 5 szlaków turystycznych, dziewięć pieszych ścieżek poznawczych oraz trasa rowerowa do Florianki. Ciekawą propozycję edukacyjną i turystyczną oferuje nowoczesny Ośrodek Edukacyjno – Muzealny Roztoczańskiego Parku Narodowego w Zwierzyńcu.

Źródliska w Zarzeczu i Wierzchowinach
W położonej w otulinie Roztoczańskiego Parku Narodowego miejscowości Wierzchowiny swój początek bierze rzeka Wieprzec. Bijąca tutaj krystalicznie czysta woda o temperaturze ok. 8,9 stopni Celsjusza wypływa z piasku i skał wapiennych. W dnie owalnej niszy o wymiarach 6 m x 15 m widocznych jest około 15 burzliwych, pulsujących wypływów. Wydajność źródliska – usytuowanego na łąkach około 550 m od najbliższych zabudowań, wynosi ok. 15,24 l/s. W sąsiedniej miejscowości – Zarzecze w dnie nieregularnej niszy o wymiarach 5 m x 15 m widoczne są liczne wypływy pulsujące. Wydajność tego źródliska to 17,30 l/s. Są to źródła podpływowe, charakterystyczne dla północnego przedpola Roztocza. Miejscowa ludność określa je mianem „kryniczek”.

Rezerwat Wieprzec
DSC08733Magiczną krainą dla roślin i zwierząt jest, położony pośród podmokłych łąk wsi Wieprzec, Wychody, rezerwat utworzony w 1986 r. o powierzchni 32 ha. Ochroną objęto tu cenną roślinność torfowiskową. Z gatunków roślin chronionych spotykane są m.in.: wierzba lapońska, goździk pyszny, pełnik europejski, gnidosz królewski, goryczka wąskolistna, liczne storczyki i rośliny rzadkie. Rezerwat jest miejscem bytowania i rozrodu ropuchy trawnej, żaby moczarowej i ropuchy paskówki. Jedynym gadem jest jaszczurka żyworódka. Licznie obserwuje się żerujące bociany, rycyki, czaple siwe, błotniaki stawowe i myszołowy. Uroku dodają dzienne motyle z najcenniejszym paziem królowej – zanikającym gatunkiem wpisanym do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt.

 

 

PRZYSTANIE KULTUROWE

Białobrzegi
Nazwa miejscowości wywodzi się od białych – bielinowych brzegów rzeki. Pierwsze informacje o niej pojawiają się w 1450 roku, występuje wówczas pod nazwą Byalyebrzagy. W sołectwie działa Koło Gospodyń Wiejskich. Przez lata funkcjonowała tu szkoła podstawowa, obecnie jej budynek, zbudowany w 1935 roku, został zaadaptowany na potrzeby zamojskiego stowarzyszenia „Krok za krokiem”. W pobliżu szkoły znajduje się figura Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej ufundowana przez Sebastiana Wala w 1907 r. Wzdłuż drogi biegnącej przez Białobrzegi w kierunku Zarudzia rosną lipy drobnolistne i klony, tworzące okazałą aleję starodrzewia. Miejscowość jest zamieszkiwana przez 462 osoby.

Białowola
Powstanie wsi datuje się na prawdopodobnie XV w. Nazwa Biała Wola pochodzi od mało urodzajnej gleby z dużą zawartością kredy. W sołectwie działa Koło Gospodyń Wiejskich, przy nim funkcjonuje zespół śpiewaczy „Białowolanki”, a także Ochotnicza Straż Pożarna i Młodzieżowa Orkiestra Dęta OSP Białowola. Mieszka tu 537 osób. W centrum miejscowości znajduje się Szkoła Podstawowa. To także miejsce pamięci – tutaj w 1942 r. hitlerowcy rozstrzelali 62 mieszkańców Białowoli. W pobliżu szkoły umiejscowiono mogiłę pomordowanych, a na niej pomnik nagrobny, na którym umieszczono nazwiska wszystkich ofiar. W Białowoli znajduje się kaplica pw. Matki Bożej Częstochowskiej, należąca do parafii św. Jana Chrzciciela w Lipsku.

Borowina Sitaniecka
Taką nazwę nosił folwark założony przez administrację Ordynacji Zamojskiej pod koniec XVIII wieku na gruntach sitanieckich. Po raz pierwszy pojawia się w źródłach historycznych w 1807 roku. Nazwa Borowina Sitaniecka związana jest z borowiną lub borowizną – w staropolszczyźnie tak określano miejsce gęsto porośnięte sosnami lub miejsce po lesie sosnowym. Do dziś zachowały się pozostałości założenia ogrodowo-folwarcznego z lat 1904‑1910, wzniesione według projektu Aleksandra Szymańskiego. Budynek dawnej rządcówki pełni obecnie funkcję mieszkalną. W miejscowości funkcjonuje Szkoła Podstawowa im. księdza Jana Twardowskiego. W Borowinie Sitanieckiej mieszka 291 osób. Działa tu Koło Gospodyń Wiejskich oraz zespół śpiewaczy „Wesołe Gosposie”.

Bortatycze i Bortatycze Kolonia
Po raz pierwszy nazwa Bortatycze pojawia się w źródłach w 1398 roku. Jej nazwa najprawdopodobniej pochodzi z języka staroruskiego, o czym mówi końcówka – tycze. Natomiast staropolskie słowo bort oznaczało kłodę, pień. W miejscowości stoi kaplica pw. Matki Boskiej Fatimskiej należąca do parafii świętego Bartłomieja Apostoła w Sitańcu. W Bortatyczach działają: Koło Gospodyń Wiejskich i Ochotnicza Straż Pożarna. Bortatycze zamieszkuje 395 osób. Do dzisiaj zachowały się pozostałości zespołu dworskiego z rządcówką z końca XIX i początku XX wieku, a także drzewa z dawnego parku: lipy drobnolistne, jesiony wyniosłe, kasztanowce białe, klony zwyczajne, topole czarne i graby pospolite. Nieopodal znajduje się figura Matki Bożej Niepokalanej z 1905 roku. Dwór odrestaurowano w 1989 roku. W 1946 r. w trakcie reformy rolnej z gruntów Bortatycz wydzielono nową miejscowość Bortatycze Kolonia. W Bortatyczach Kolonii działa Koło Gospodyń Wiejskich. Mieszka tu 317 osób.

Chyża
Pierwotna nazwa miejscowości – Kyschow (Kisielów) pojawia się w źródłach w 1398 roku. Dzisiejsza nazwa Chyża pojawiła się po II wojnie światowej. Wywodzi się od słów chyż lub chyża oznaczających w języku staropolskim chatę, zagrodę wiejską albo też od słowa chyżo – prędko, ochoczo. W miejscowości działa Koło Gospodyń Wiejskich, mieszka tu 487 osób. Do dziś zachował się w Chyżej drzewostan parkowy z dawnego XIX – wiecznego zespołu folwarcznego. W jego skład wchodzą: lipy drobnolistne, buki pospolite, jesiony wyniosłe.

Hubale
Po raz pierwszy wieś została wymieniona w źródłach historycznych w 1882 roku. W Hubalach zachował się starodrzew parkowy, w którego skład wchodzą: graby, lipy drobnolistne, jesiony wyniosłe i kasztanowce białe. Istniały tu niegdyś obiekty założenia dworsko-folwarcznego zajmujące powierzchnię 1 ha. Jedyną pozostałością jest ceglana piwnica dawnego drewnianego dworu. W miejscowości działa Koło Gospodyń Wiejskich oraz klub sportowy „Duet” Wychody Hubale. Zamieszkuje ją 247 osób.

Jatutów
Pierwsza nazwa pod jaką wystąpiła wieś w 1460 roku brzmiała Jatholtow. W II połowie XIX wieku w Jatutowie rozwijał się dynamicznie przemysł – działała cegielnia wytwarzająca klinkier, mydlarnia, fabryka gilz, fabryka powozów oraz zakład produkujący narzędzia rolnicze. Z końca XIX w. pochodzi browar ordynacki – jego budynek istnieje do dziś, a sam zakład działał do 1996 roku. Do dzisiaj w miejscowości zachowały się domostwa drewniane z lat 30-tych XX wieku. W Jatutowie działa Koło Gospodyń Wiejskich oraz klub sportowy „Perła” Jatutów. Miejscowość zamieszkuje 676 osób.

Kalinowice
Nazwa miejscowości związana jest z rzeką Kalinowicą, dzisiejszą Łabuńką. Określenie Kalinowica pochodziło od „kaliny” rozumianej jako krzewy jagód rosnące na pobliskich terenach. Po raz pierwszy wieś pojawia się w źródłach w 1423 roku. W miejscowości zachowała się XIX – wieczna kamienna figura św. Jana Nepomucena – patrona dobrej sławy i obrońcy tajemnicy spowiedzi. Została ona ufundowana przez Michała Mazura ok. 1856 roku, zamożnego gospodarza, właściciela okolicznych pól. W Kalinowicach od 2003 roku funkcjonuje Zespół Szkoły Podstawowej i Przedszkola oraz filia Biblioteki Publicznej Gminy Zamość z/s w Sitańcu. W Kalinowicach mieszka 1668 osób.

Lipsko
Miejscowość pojawia się pod nazwą Lypsko po raz pierwszy w 1398 roku. W miejscowości znajduje się kościół pw. Św. Jana Chrzciciela wybudowany w latach 1949‑50, wg projektu architekta Adama Klimka. Działa tu Parafialny Klub Sportowy „Metanoja” Lipsko, Koło Gospodyń Wiejskich, a przy nim zespół śpiewaczy „Echo Lipska” oraz Ochotnicza Straż Pożarna. Lipsko liczy 858 mieszkańców. Na skraju wsi umiejscowiona jest 300-letnia kapliczka kolumnowa z latarnią, w której wnękach są rzeźby Matki Bożej, Jezusa Chrystusa i świętego Antoniego. Na południe od kościoła znajduje się cmentarz. Najstarszy zachowany nagrobek księdza Pawła Groszkowskiego, proboszcza parafii Lipsko, pochodzi z 1863 roku. W Lipsku funkcjonuje 6-klasowa Szkoła Podstawowa zbudowana w 1969 roku.

Lipsko Kosobudy
Wieś powstała pod koniec lat 20–tych XX wieku. Po raz pierwszy pojawia się na mapie w 1935 roku pod nazwą Kolonia Lipsko – Kosobudy. Do dzisiaj zachowało się kilka drewnianych domów wznoszonych tu w latach 1928‑30. W 1967 roku ustawiono kapliczkę przydrożną, by w ten sposób uczcić rocznicę 1000-lecia chrztu Polski, która była obchodzona w 1966 roku. Z lat 60-tych XX wieku pochodzi kapliczka domkowa stojąca także w miejscowości. W Lipsku-Kosobudach działa Koło Gospodyń Wiejskich. Mieszka tu 140 osób.

Lipsko Polesie
Miejscowość powstała przed II wojną światową, po raz pierwszy była wymieniana w 1948 roku pod nazwą Kolonia Lipsko – Polesie. Miejscowość zamieszkuje obecnie 418 osób. Od lat 60-tych funkcjonowała tu szkoła podstawowa. Obecnie jest to 3-klasowa filia Szkoły Podstawowej w Lipsku. W Lipsku Polesiu ze wzgórza nazywanego Łysą Górą wypływa źródełko, któremu przypisywane są właściwości lecznicze, zwłaszcza przy chorobach oczu. W 1906 roku postawiono tu kapliczkę ku czci św. Romana. Począwszy od 1834 r. w pierwszą niedzielę po 9 sierpnia odbywają się przy źródełku uroczystości odpustowe. W odległości ok. 300 metrów od kapliczki znajduje się wczesnośredniowieczne grodzisko z II wieku n.e., stanowiące prapoczątek Grodów Czerwieńskich. W odległości 300 metrów na zachód od kapliczki odkryto cmentarzysko kurhanowe z II wieku n.e., w skład którego wchodzi 70 kopców.

Łapiguz
Miejscowość po raz pierwszy pojawia się w źródłach w 1725 roku. Nazwa jej jest kojarzona ze staropolskim słowem łapa oznaczającym zbója, rabusia albo pułapkę czy zasadzkę. Miejscowość jest zamieszkiwana przez 456 osób. W Łapiguzie znajdowało się niegdyś założenie dworsko – folwarczne Ordynacji Zamojskiej z początków XVIII wieku. Do dzisiaj zachowała się aleja dojazdowa od trasy Zamość – Skierbieszów, którą tworzy 58 drzew – dębów szypułkowych i wiązów. Są także pozostałości po 5-hektarowym parku krajobrazowym. Stoją tu nadal: graby pospolite, wierzby białe, brzozy brodawkowate, lipy drobnolistne i kasztanowce białe.

Mokre
Pierwszy raz nazwa miejscowości pojawiła się w źródłach w 1430 roku. W miejscowości mieszkają 1004 osoby. Działa tu Koło Gospodyń Wiejskich, Ochotnicza Straż Pożarna, Zespół taneczny G&P, Wspólnota Gruntowa Wsi Mokre, Gminny Klub Sportowy Okęcie Mokre, Aeroklub Ziemi Zamojskiej. Na lotnisku Aeroklubu Ziemi Zamojskiej 12 czerwca 1999 roku lądował samolot z Papieżem Janem Pawłem II, który przybył wówczas do Zamościa. Na pamiątkę tego wydarzenia położono pamiątkową tablicę. W Mokrem funkcjonuje 6-klasowa Szkoła Podstawowa. Do 1975 roku w Mokrem mieściła się siedziba gminy. Stanowił ją budynek z 1880 roku. Obecnie mieści się tutaj filia Biblioteki Publicznej Gminy Zamość z siedzibą w Sitańcu. W miejscowości znajduje się neogotycka kapliczka pw. św. Antoniego. Została ufundowana przez dzierżawców folwarku ordynackiego – Marię i Jana Lipczyńskich. Na terenach pastwisk położonych pomiędzy Hubalami, a Mokrem utworzono rezerwat ochrony susła perełkowanego – „Hubale”, zajmujący powierzchnię 35 ha. Znajduje się tu również średniowieczne cmentarzysko słowiańskie z VII-IX w., które tworzy 46 kurhanów.

Płoskie
Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1398 roku. Jest zamieszkiwana przez 1994 osoby. Działa tu Koło Gospodyń Wiejskich, Ochotnicza Straż Pożarna, klub sportowy LKS Płoszczanin Płoskie, Kółko Rolnicze. W Płoskiem funkcjonuje Zespół Szkół im. Papieża Jana Pawła II. Do dzisiaj zachował się obszerny, murowany czworak z dawnej zabudowy folwarku. Istnieje także założenie dworsko-parkowe nazywane przez mieszkańców „Zameczkiem”. Dwór został zaprojektowany pod koniec XIX wieku. Miejscowość jest siedzibą parafii – znajduje się tu kościół pw. św. Jacka, który został zbudowany w 1983 roku według projektu architekta Jana Radzika. W Płoskiem położony jest cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej. Działa tu filia Biblioteki Publicznej Gminy Zamość z/s w Sitańcu.

Pniówek
Nazwa miejscowości pierwotnie brzmiała Pniow, a pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1404 roku. W Pniówku w I połowie XIX w. powstał murowany dwór. Do dzisiaj zachowała się część zabudowań folwarcznych z okresu międzywojennego. Przed wjazdem do dawnego założenia dworsko – folwarcznego stoi rokokowa figura św. Jana Nepomucena z XVIII wieku. W miejscowości funkcjonuje Szkoła Podstawowa, która została zbudowana w 1967 roku. Obok szkoły w 2005 roku postawiono pomnik poświęcony żołnierzom Armii Krajowej poległym w latach II wojny światowej. W Pniówku działa Koło Gospodyń Wiejskich i Ochotnicza Straż Pożarna. Jest zamieszkiwany przez 894 osoby.

Siedliska
Nazwa miejscowości pojawia się po raz pierwszy w źródłach w 1398 roku. Od 1685 roku istniała tu cerkiew. Budynek cerkiewny stał do lat 50-tych XX w., następnie został rozebrany, a na jego miejscu postawiono budynek szkoły. Materiał z rozbiórki wykorzystano do budowy szkoły i jej budynków gospodarczych. Była to szkoła 6-klasowa, obecnie nie odbywają się już tu zajęcia lekcyjne. W Siedliskach zachował się cmentarz prawosławny z XIX wieku. Zajmuje obszar 0,65 ha, jest położony we wschodniej części wsi. Obecnie zamieszkuje Siedliska 650 osób. W miejscowości działa Koło Gospodyń Wiejskich. Znajduje się tu kaplica pw. błogosławionego Czesława, będąca kościołem filialnym parafii św. Jacka w Płoskiem.

Sitaniec
Po raz pierwszy wymieniany w źródłach w 1420 roku. Sitaniec jest zamieszkiwany przez 1748 osób. Działa tu: Koło Gospodyń Wiejskich, Ochotnicza Straż Pożarna, Chór Sitanianie, Uczniowski Klub Sportowy Azymut, trio rodzinne WKR Badachowie i zespół Camerata Belfer. W latach 1907‑1913, w stylu neoromańskim, został wybudowany obecny kościół parafialny pw. św. Bartłomieja Apostoła. W pobliżu znajduje się rokokowa dzwonnica z ok. 1740 roku z rzeźbą Matki Bożej. W Sitańcu znajduje się cmentarz założony w latach 30-tych XIX w. Wiele tu grobowców o wysokim poziomie artystycznym. Jednym z nich jest rzeźba – secesyjny symbol śmierci, która została nagrodzona na wystawie w Paryżu w 1904 roku. W Sitańcu funkcjonuje Zespół Szkół im. Dzieci Zamojszczyzny. Obok szkoły mieści się Biblioteka Publiczna Gminy Zamość, którą założono w 1968 roku.

Sitaniec Kolonia
Została założona w końcu XVIII wieku na sitańskich gruntach Ordynacji Zamojskiej. Ordynat Andrzej Zamoyski osadził tu w latach 1785‑1800 16 rodzin kolonistów niemieckich. Do dziś zachowało się 6 domów dawnych kolonistów niemieckich, wyróżniających się formą, wyglądem przypominających dworki. Wieś została zbudowana w formie tzw ulicówki. Z jednej strony drogi stały domy i zabudowania gospodarcze (stajnie, chlewy, obory), a po drugiej stronie naprzeciwko nich umiejscowione były stodoły i spichlerze. W miejscowości znajduje się figura św. Jana Nepomucena. Miejscowość jest zamieszkiwana przez 517 osób.

Sitaniec Wolica
Miejscowość została założona na gruntach sitanieckich w połowie XV wieku. Pierwszy raz wzmiankowana była w 1465 roku, a nazywana pierwotnie Wolą Sitańską. W 1589 roku została włączona do dóbr Ordynacji Zamojskiej. Obecnie zamieszkuje ją 726 osób. Działa tu Koło Gospodyń Wiejskich. Część zabudowań w miejscowości pochodzi z okresu dwudziestolecia międzywojennego. W rozplanowaniu zauważyć można duże stodoły znajdujące się naprzeciwko domów mieszkalnych po drugiej stronie drogi. Przy niektórych domach stoją stare drzewa, pamiętające okres powstawania budynków.

Skaraszów
Wieś została założona na początku XIX w. Po raz pierwszy spotykana w źródłach historycznych w 1828 roku. W miejscowości działa Koło Gospodyń Wiejskich. Skaraszów otaczają lasy i łąki. Zachowana została tu zabudowa z lat 20-tych XX wieku. Budowane wówczas domy były drewniane i niezbyt duże. Najstarsze domy pochodzące z początku XX wieku posiadają drewniane, belkowe stropy. Na środkowej belce stropu w głównym pomieszczeniu, wycinano krzyż mający charakterystyczny kształt. Na skraju wsi usytuowany jest krzyż wotywny ufundowany przez kowala, ozdobiony narzędziami kowalskimi wyciętymi z blachy.

Skokówka
Miejscowość związana historycznie z rodem Zamoyskich, tutaj bowiem, w niegdyś istniejącym, drewnianym zameczku 19 marca 1542 roku urodził się twórca Zamościa, Jan Zamoyski kanclerz i hetman wielki koronny. Po raz pierwszy wymieniana w źródłach w 1450 roku. W 1580 roku na gruntach miejscowości Skokówka i części Kalinowic kanclerz Jan Zamoyski założył miasto Nowe Zamoście. W XV wieku posiadaczem Skokówki stał się Niemierza Ostrowski. Ród Ostrowskich – Niemierzów pieczętował się herbem Gryf. Nawiązuje do tego dzisiejszy herb Gminy Zamość, który przedstawia srebrnego gryfa na czerwonym tle, wyłaniającego się zza złotego mostu. Skokówka liczy 754 mieszkańców, działa tu Koło Gospodyń Wiejskich, Ochotnicza Straż Pożarna i drużyna koszykarska „Szerszenie”.

Szopinek
Miejscowość pojawia się po raz pierwszy w źródłach w 1450 roku. W Szopinku zachowały się do dziś zabudowania z lat 30-tych XX wieku. Są to drewniane domy i zagrody z murowanymi budynkami gospodarczymi. Najstarszym obiektem jest stodoła licząca ponad 100 lat. Po II wojnie światowej mieszkańcy Szopinka samodzielnie wypalali cegłę, budowali stajnie i obory. Przy granicach Szopinka stoją figury otoczone wiekowymi drzewami. Starsza figura została postawiona w 1917 roku przez Andrzeja i Mariannę Nowaków i została przeniesiona z innego miejsca Szopinka podczas II wojny światowej. Miejscowość zamieszkuje 758 osób. Działa tu Koło Gospodyń Wiejskich oraz klub sportowy LKS Węgrzyn Szopinek.

Wieprzec
Po raz pierwszy miejscowość jest wzmiankowana w 1398 roku. Już od XVI wieku była bardzo ważnym ośrodkiem dworsko-folwarcznym. Do dzisiaj zachował się murowany, piętrowy dwór (niegdyś w Wieprzcu Głównym – dziś w Kolonii Hubale), będący ośrodkiem ordynackiego założenia dworsko-folwarcznego. Dwór jest zbudowany z cegły i kamienia. Budynek jest otoczony częściowo zachowanym starodrzewem parkowym, obejmującym powierzchnię 7 ha. W miejscowości zachowała się znaczna liczba czynnych studni z żurawiem. Przez miejscowość przepływa rzeka Wieprzec. W pobliżu wsi rozciągają się rozległe łąki torfowiskowe i wydmy, na których części utworzono rezerwat torfowiskowy „Wieprzec”. Miejscowość zamieszkuje 120 osób, działa tu Wspólnota Gruntowa Wsi Wieprzec Wychody.

Wierzchowiny
Nazwa miejscowości pojawia się po raz pierwszy w 1840 roku. W Wierzchowinach znajduje się leśniczówka Nadleśnictwa Zwierzyniec. W jej okolicach usytuowane są źródła uznawane za początek rzeki Wieprzec. Na skraju wsi w pobliżu lasu znajduje się krzyż przydrożny otoczony drzewami. Miejsce to nazywane jest „Pod borem”. Przy głównej drodze Wierzchowin stoi drugi, podobny krzyż, otoczony lipami drobnolistnymi. W miejscowości działa Koło Gospodyń Wiejskich i Wspólnota Gruntowa Wsi Wierzchowiny. Mieszka tu 148 osób.

Wólka Panieńska
Miejscowość po raz pierwszy pojawia się w źródłach w 1780 roku pod nazwą Panieńskie. W Wólce Panieńskiej do dzisiaj zachowała się nieczynna już cegielnia z 1895 roku, której komin góruje nad miejscowością. We wsi stoi figura postawiona przez mieszkańców Wólki Panieńskiej w 1905 roku. Została wzniesiona jako dziękczynna, upamiętniająca ukaz o tolerancji religijnej wydany przez cara Mikołaja II. Wólka Panieńska jest zamieszkiwana przez 613 osób. Działa tu Koło Gospodyń Wiejskich.

Wólka Wieprzecka
Miejscowość powstała prawdopodobnie w drugiej połowie XV wieku. Szkoła Podstawowa w Wólce Wieprzeckiej została założona w 1905 roku. W 1941 roku została zajęta przez wojsko niemieckie, tutaj spotykali się także partyzanci, prowadzono przygotowania do bitwy pod Wojdą. W 2002 roku szkoła otrzymała imię Batalionów Chłopskich. We wsi znajduje się kapliczka domkowa pw. św. Jana Nepomucena, stojąca przy drodze do lasu od przeszło 100 lat. W miejscowości działa Koło Gospodyń Wiejskich, a przy nim zespół śpiewaczy „Roztoczanki”, Ochotnicza Straż Pożarna, Stowarzyszenie Klub Abstynenta „Roztocze” oraz Stowarzyszenie Społeczno – Kulturalne „Leśne Sioło”. Wólka Wieprzecka jest zamieszkiwana przez 572 osoby.

Wychody
Miejscowość powstała w połowie XIX wieku. W Wychodach działa szkoła podstawowa, która obecnie jako 3-klasowa jest filią Szkoły Podstawowej w Mokrem. Budynek szkolny został wzniesiony w latach 1966‑67. W Wychodach znajduje się kościół filialny pw. św. App. Piotra i Pawła należący do parafii św. Andrzeja Boboli w Kosobudach. Został wybudowany w latach 1986‑88. W pobliżu wsi, częściowo na jej gruntach znajduje się ostoja roślinności kserotermicznej „Kąty”. W Wychodach działa Koło Gospodyń Wiejskich, klub sportowy LKS „Duet” Wychody Hubale, Wspólnota Gruntowa Wsi Wieprzec – Wychody. Wychody liczą 246 mieszkańców.

Wysokie
Nazwa miejscowości wywodzi się od jej położenia na wysokim brzegu rzeki Kalinowicy – dzisiejszej Łabuńki. Pierwsza wzmianka o wsi pojawia się w 1564 roku. W latach 1923‑26 wybudowana została szkoła podstawowa. W 1996 roku nadano jej imię pierwszego dyrektora Edwarda Kasprzysiaka. Obecnie jest to Zespół Szkół, utworzony w 2002 roku. Naprzeciwko szkoły usytuowana jest kaplica pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego. Należy do parafii św. Bartłomieja Apostoła w Sitańcu. W krajobraz wsi wpisują się przydrożne krzyże i figury, m.in. kapliczka na słupie ufundowana w 1908 roku przez Julię i Jakuba Łój. Wysokie jest siedzibą Regionalnej Izby Pamięci, która powstała z inicjatywy pań z miejscowego Koła Gospodyń Wiejskich. Są w niej umieszczone eksponaty – sprzęty używane niegdyś na zamojskiej wsi. Miejscowość zamieszkują 722 osoby. Działa tu Koło Gospodyń Wiejskich, Ochotnicza Straż Pożarna, klub sportowy MPKS Nord 98 Wysokie.

Zalesie
Historia miejscowości rozpoczyna się od połowy XIX wieku, gdzie w miejscu wykarczowanych lasów powstał folwark, należący do dóbr Ordynacji Zamojskiej. Wymieniana jest po raz pierwszy w 1853 roku. Zachowała się tu zabudowa z lat 20-tych XX wieku. Domy posiadają kamienno – ceglane piwnice. Najcenniejszy pod względem zabytkowym dom został wybudowany w 1928 roku przez wiejskiego cieślę Wojciecha Tabułę. W jego wnętrzu zachowało się wyposażenie z czasu powstawania budynku. Są tu m.in. meble wykonane przez budowniczego chałupy w 1928 roku. Miejscowość jest zamieszkiwana przez 73 osoby.

Zarzecze
Nazwa miejscowości pochodzi od jej położenia „za rzeką” Topornicą, na jej prawym brzegu. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1776 roku. Do dzisiaj w Zarzeczu zachowała się posiadłość Jana Adamowicza, wybudowana w latach 1922‑1938. Przy wjeździe na dziedziniec stoi wciąż funkcjonalna studnia z żurawiem. Wśród zabudowań gospodarczych znajduje się stodoła wzniesiona w 1910 roku. Zarzecze posiada kościół filialny pw. Miłosierdzia Bożego parafii w Lipsku. Został on wzniesiony w latach 1987‑1994 z inicjatywy Stanisława Zamsa. Miejscowość jest zamieszkiwana przez 180 osób.

Zawada
Została założona w II połowie XVII w. Po raz pierwszy wymieniana jest w źródłach w 1677 roku. W centrum miejscowości znajduje się młyn wybudowany w 1937 roku, zaprojektowany przez inżyniera Jakuba Margulesa. Do dzisiaj zachowała się zabudowa wsi pochodząca z końca XIX i początków XX wieku. Istnieją także pozostałości po dawnym folwarku ordynackim. W miejscowości usytuowany jest cmentarz z okresu I wojny światowej. W latach I wojny światowej Austriacy wybudowali w Zawadzie linię kolejową. Przez teren wsi przechodzi także tor Kolejowy Linii Hutniczej Szerokotorowej. W Zawadzie funkcjonuje Szkoła Podstawowa im. Marii Konopnickiej oraz Niepubliczne Gimnazjum im. Jana Kochanowskiego. W Zawadzie działa Koło Gospodyń Wiejskich, Ochotnicza Straż Pożarna, klub sportowy GLKS „Echo” Zawada, klub sportowy LUKS „Trefl”, Stowarzyszenie Oświatowe i Kółko Rolnicze. Mieszka tu 1739 osób.

Zwódne
Po raz pierwszy nazwa miejscowości pojawia się w źródłach w 1572 roku. W okresie II wojny światowej – na początku 1943 roku Niemcy wybudowali w Zwódnem lotnisko polowe, funkcjonujące do maja 1944 roku. Wieś Zwódne powstała w latach 90-tych XIX wieku przy drodze, która łączyła dwa ordynackie folwarki: Żdanów i Pniówek. W zachodniej części miejscowości na jej krańcu stoi figura św. Jana Nepomucena z 1907 roku, postawiona przez mieszkańców Zwódnego. Na wschodnim krańcu wsi postawiono w 2001 roku figurę św. Antoniego Padewskiego, którą otaczają kasztanowce białe. Miejscowość jest zamieszkiwana przez 209 osób.

Żdanów
Pierwsze wzmianki o miejscowości pojawiły się w 1398 roku. Już w XVIII wieku istniał w Żdanowie dwór, który otoczony był parkiem. Do dzisiaj zachowała się murowana część dworu, w której przez wiele lat mieściła się szkoła. W pobliżu budynku znajduje się obiekt Zespołu Szkół w Żdanowie. Przed szkołą stoi pomnik Kardynała Stefana Wyszyńskiego wzniesiony w 2006 roku. Jego autorem jest Andrzej Gontarz z Krasnobrodu. W pobliżu szkoły znajduje się także kościół pw. św. Stanisława Biskupa. Został wzniesiony w 1983 roku według projektu architektów: Andrzeja Cygnarowskiego i Jana Radzika. W Żdanowie działa Koło Gospodyń Wiejskich i Kółko Rolnicze. Mieszka tu 800 osób.

Żdanówek
Miejscowość powstała w latach 30-tych XIX wieku. Została zaznaczona na planie dóbr ordynackich z 1837 roku, powstała poprzez wydzielenie ze Żdanowa. Zachowała się tu częściowo zabudowa wiejska, m.in. najstarsza w Żdanówku – chałupa z II poł. XIX wieku. Została zbudowana z ociosanych, drewnianych bali. Wewnątrz zachowała się kuchnia z piecem. W pobliżu budynku znajduje się krzyż postawiony w 1905 roku, wokół którego rosną lipy drobnolistne. W miejscowości działa Koło Gospodyń Wiejskich i Ochotnicza Straż Pożarna. Zamieszkują ją 374 osoby.